Rzeczpospolita     Podhajce     Kalendarium     Pojęcia    

Artykuły henrykowskie - ustawa określająca podstawowe zasady ustroju Rzeczypospolitej szlacheckiej, ułożona w czasie bezkrólewia 1583; zaprzysięgana kolejno przez wszystkich elektów łącznie z pacta conventa; król uznawał wolną elekcję, zrzekał się tytułu dziedzica, zobowiązywał się nie załatwiać spraw wojny i pokoju bez udziału senatu, nie nakładać podatków ani powoływać pospolitego ruszenia bez zgody sejmu, co 2 lata zwoływać sejm; szlachta uzyskała prawo wypowiadania posłuszeństwa, jeśli król nie przestrzegał praw i jej przywilejów.

Bagnet - broń biała kłująca lub kłująco-sieczna; rodzaj sztyletu, nakładany na lufę karabinu lub pistoletu maszynowego; służy do walki wręcz, wprowadzenie bagnetu spowodowało wyeliminowanie z piechoty pikinierów.

Berdysz - szeroki topór o zakrzywionym ostrzu i długim drzewcu, w Polsce używany w XVI i XVII w., m. in. przez straż miejską.

Broń skałkowa - broń palna z zamkiem skałkowym, w którym odpalanie powodowała iskra wywołana uderzeniem krzemienia (skałki).

Czambuł (tur. czapuł – zagon) – specjalnie wydzielony oddział Tatarów, którego zadaniem było – w oderwaniu od sił głównych – dokonywanie zagonu w głębi terytorium nieprzyjaciela celem zdezorganizowania zaplecza i odwrócenia uwagi od działań własnych sił głównych, a także zagarnięcia zdobyczy, przede wszystkim jasyru.

Czarniecki Stefan herbu Łodzia (1599-1665) – polski dowódca wojskowy, oboźny wielki koronny i kasztelan kijowski, starosta kowelski, wojewoda ruski, starosta tykociński, wojewoda kijowski, hetman polny koronny w 1665. Właściciel dóbr tykocińskich nadanych mu za zasługi na rzecz ojczyzny. Najbardziej znany z prowadzenia wojny partyzanckiej przeciw wojskom Karola X Gustawa w czasie potopu szwedzkiego, choć miał też poważny wkład w walkach podczas powstania Chmielnickiego i w trakcie wojny polsko-rosyjskiej 1654–1667.

Doroszenko Piotr - (1627-1698), hetman kozacki. Uczestniczył w powstaniu Bohdana Chmielnickiego. Brał udział w oblężeniu Zbaraża, wyprawie na Mołdawię, bitwach pod Beresteczkiem, Białą Cerkwią i Żwańcem. Był współautorem drugiej ugody perejasławskiej (1659). Początkowo pozostał lojalny wobec Rzeczypospolitej, jednak po pojawieniu się na Ukrainie większych sił polskich sprzymierzył się z Tatarami. Wspólnie z Tatarami uczestniczył w bitwie z wojskami Jana Sobieskiego pod Podhajcami. W 1672 r. przyłączył się do armii sułtana, uczestnicząc w zdobyciu Kamieńca Podolskiego i oblężeniu Lwowa. 1675 r. walczył przeciw oddziałom Sobieskiego, starając się jednocześnie dojść do porozumienia z Rosją.

Granat ręczny – pocisk wyrzucany ręcznie, wypełniony materiałem wybuchowym. Pierwsze wersje granatów składały się ze skorupy z papieru, ceramiki lub prymitywnego szkła, wypełnionej prochem. W Europie na większą skalę granaty rozpowszechniły się na przełomie wieków XVI i XVII. Ze względu na ich dużą masę, rekrutowano do ich użycia specjalnie silnych żołnierzy, grupując ich w oddziały grenadierów.

Hiberna - [łac. hiberno: zimuję] w dawnej Polsce obowiązek kwaterowania i żywienia wojska stacjonującego w zimie.

Husaria - [węg. huszár] typ jazdy staropolskiej, od ok. 1500 lekka jazda, uzbrojona w kopie, szable, hełmy i pancerze; od 2. połowy XVI w. do 1776 jazda ciężkozbrojna (zastąpiła dawnych kopijników) przekształcona w typ jazdy najcięższej; do uzbrojenia dodano koncerz, nadziak, 2 pistolety; także charakterystyczne skrzydła; używana głównie do rozstrzygającego uzbrojenia przełamującego szyk przeciwnika (Kircholm, Kłuszyn, Wiedeń).

Komput - w Polsce XVII–XVIII w. etat liczebny wojska, uchwalony przez sejm, osobno dla wojska koronnego i osobno dla litewskiego, początkowo obejmował wojska niestałe, zaciągane, od 1652 całość wojsk zaciężnych.

Konfederacja tyszowiecka - konfederacja generalna zawiązana w celu wyparcia wojsk Szwedzkich z Rzeczypospolitej 29 XII 1655 w Tyszowcach przez szlachtę i wojsko; rozpisano pobór do regimentów łanowych i wybranieckich, wezwano pod broń wszystkie stany.

Krym Gerej - kałga sułtan, tj. pierwszy po chanie urzędnik w hierarchii Chanatu Krymskiego. Zastępca chana na Krymie podczas jego nieobecności lub w czasie wypraw wojennych. Od 2 połowy XVII wieku urząd ten mógł otrzymać dalszy krewniak z rodziny Girejów.

Lubomirski Jerzy Sebastian, hrabia na Wiśniczu i Jarosławiu herbu Szreniawa bez Krzyża (1616-1667) – hetman polny koronny od 1657 roku, marszałek wielki koronny, wicemarszałek Trybunału Głównego Koronnego. Tłumacz, pisarz polityczny i mówca. Jako jeden z niewielu arystokratów nie złożył hołdu Karolowi Gustawowi. Starał się demokratyzować życie społeczne w swoich dobrach, nadawał szerokie uprawnienia mieszczanom i Żydom. Postać wysoce kontrowersyjna, w 1665 roku wszczął rebelię przeciwko Janowi Kazimierzowi w obronie demokracji szlacheckiej jako przywódca rokoszu.

Malkontenci (niezadowoleni) - pejoratywne określenie środowisk opozycyjnych w stosunku do dworu królewskiego, używane XVII–XVIII w., termin szczególnie popularny w okresie panowania Michała Korybuta Wiśniowieckiego; ukształtowana wówczas opozycja wywodziła się z dawnego ugrupowania związanego z dworem francuskim – z prymasem M. Prażmowskim i hetmanem J. Sobieskim na czele, malkontenci dążyli do detronizacji Wiśniowieckiego, przeciwko malkontentom występowała większość szlachty, w walce z dworem malkontenci uciekali się do zrywania sejmów; 1673 doszło do pojednania.

Orda Nogajska - tatarski związek plemienny, powstały wskutek rozpadu Złotej Ordy na przełomie XIV i XV w.; zajmowała ziemie pomiędzy Wołgą a Irtyszem.

Oznaka rozpoznawcza 1. Dywizji Pancernej - oznaka najsłynniejszej polskiej jednostki pancernej z okresu II wojny światowej, dowodzonej przez gen. Stanisława Maczka. Broń pancerna poprzez swe zadania na polu walki nawiązywała do husarii dlatego w oznace rozpoznawczej 1. DP możemy zobaczyć szyszak i husarskie skrzydło. Obecnie na oznace 1. DP gen. Maczka wzorowana jest oznaka 11. Lubuskiej Dywizji Kawalerii Pancernej im. Króla Jana III Sobieskiego.

Pacta conventa - w dawnej Polsce umowa publiczno-prawna szlachty z nowo obieranym królem; była warunkiem elekcji; zawierała zobowiązania elekta dotyczące polityki zagranicznej, spraw finansowych, wojska i inne; po raz pierwszy sformułowane 1573, część z nich nabrała charakteru ustawy zasadniczej, w przeciwieństwie do późniejszych, których treść i zakres zmieniały się zależnie od osoby elekta.

Piechota wybraniecka - piechota polska 1578-1726, uyworzona prez Stefana Batorego; w jej skład wchodzili chłopi "wybrańcy" z dóbr królewskich - 1 chłop z 20 łanów; uzbrojona w rusznice, szable i siekierki.

Pikinierzy - żołnierze piesi uzbrojeni w długie piki, szpady, hełmy i półzbroje, zadaniem pikinierów była osłona muszkieterów (strzelców) przed jazdą przeciwnika, zniknęli na początku XVIII w. po uzbrojeniu piechoty w karabiny z bagnetami, w Polsce zniesieni za Jana III Sobieskiego.

Pokój oliwski - pokój zawarty 3 V 1660 między Rzecząpospolitą a Szwecją kończący wojnę ze Szwecją i Brandenburgią (1655–60); Jan II Kazimierz zrezygnował z praw do tronu Szwedzkiego, a Rzeczpospolita z większej części Inflant, Szwedzi mieli zwrócić zrabowane dobra i zapewnić wolność żeglugi na Bałtyku.

Pokój polanowski - pokój wieczysty, zawarty 14 VI 1634 w miejscowości Polanowo w ziemi smoleńskiej, car oddawał Rzeczypospolitej ziemię smoleńską, czernichowską i siewierską wymienione w rozejmie w Dywilnie (1618), odstępował od roszczeń do Inflant. Władysław IV rezygnował z pretensji do tronu rosyjskiego.

Rejestr kozacki - spis oddziałów kozackich, które Rzeczpospolita brałą na swój żołd; pierwszy rejestr utworzono 1572; częste zmiany (ogranicznie) rejestru były jedną z przyczyn powstań kozackich.

Sirko Iwan Dmytrowycz - (1610-1680) - kozacki ataman koszowy Siczy Zaporoskiej. Brał udział w powstaniu Chmielnickiego oraz wielu wyprawach i starciach z Turkami i Tatarami. Często zmieniał poglądy polityczne i sojusze.

Święta Liga - 1684, wymierzona przeciwko Turcji koalicja państw chrześcijańskich miała na celu złamanie jej potęgi, zawiązana po zwycięstwie Jana III Sobieskiego pod Wiedniem przez papieża Innocentego XI, cesarstwo niemieckie, Polskę i Wenecję, 1686 przyłączyła się do niej Rosja; długoletnia wojna zakończyła się klęską Turcji i na mocy pokoju w Karłowicach (1699) częściowym rozbiorem jej posiadłości: Polską odzyskała Podole wraz z Kamieńcem Podolskim oraz zajęte 1672 przez Turków tereny województw kijowskiego i bracławskiego, Wenecja – Dalmację i Moreę (Peloponez), Austria – Węgry (bez Banatu), a Rosja – Azow.

Traktat jaworowski - tajny układ sojuszniczy między Polską a Francją zawarty 11 VI 1675 w Jaworowie, Francja miała pośredniczyć w odzyskaniu przez Rzeczpospolitą ziem zagarniętych 1672 przez Turcję i wspólnie z Polską oraz Szwecją uderzyć elektora brandenburskiego w celu opanowania Prus Książęcych, niezrealizowany.

Traktaty welawsko-bydgoskie - dwa układy zawarte 1657 między Rzecząpospolitą a jej lennikiem władcą Prus Książęcych, elektorem brandenburskim Fryderykiem Wilhelmem. W zamian za zerwanie sojuszu elektora ze Szwedami Polska zrezygnowała ze zwierzchnictwa lennego nad Prusami.

Ugoda kiejdańska - układ zawarty 20 X 1655 w Kiejdanach (Litwa) między księciem J. Radziwiłłem, hetmanem wielkim litewskim i przedstawicielami szlachty a dowódcą wojsk Szwedzkich na Litwie, przewidujący związanie Wielkiego Księstwa Litewskiego ze Szwecją i zerwanie unii z Polską.

Ugoda perejasławska - decyzja starszyzny (rady) kozackiej zwołanej 18 I 1654 w Perejasławiu na Ukrainie przez B. Chmielnickiego o połączeniu Ukrainy z Rosją, podczas obrad Kozacy złożyli przysięgę na wierność carowi. Ukraina Kozacka zachowała pewną autonomię w sprawach wewnętrznych, natomiast jej polityka zagraniczna została niemal całkowicie podporządkowana Rosji.

Ukraina kozacka - obszar stanowiący terytorium państwa kozackiego, obejmował województwo kijowskie i bracławskie; w ówczesnej nomenklaturze używano dla tego obszaru terminu Ukraina.

Wielka Porta - obradująca w Bramie Szczęśliwości pałacu sułtańskiego rada sułtańska, czyli dywan [tur. divan], oprócz funkcji sądowniczych przekształciła się z czasem w najwyższy organ administracyjny, rząd osmański. Rząd miał zajmować się polityką, sądownictwem i finansami. Wezyrowie zajmowali się bezpieczeństwem zewnętrznym i wewnętrznym państwa, dwaj kadilaskerowie mieli władzę sądowniczą, zaś defterdarowie kierowali finansami. Najważniejszym urzędnikiem był wielki wezyr.

Złota wolność - [łac. libertas aurea] ogół przywilejów i praw szlacheckich w dawnej Polsce, a zarazem hasło stanu szlacheckiego. Uważano, że ustrój Rzeczypospolitej Polskiej jest naśladowaniem ustroju Rzeczypospolitej Rzymskiej. Jak w Rzymie elementem monarchii byli konsulowie, tak w Polsce – król; i w Rzymie, i w Rzeczypospolitej elementem arystokracji był senat; o demokracji ustroju rzymskiego świadczyły zgromadzenia ludowe, polskiego – sejm.

Źródła wykorzystane w projekcie Zbigniew Wójcik, Jan Sobieski 1629-1696, PIW, Warszawa 1994. Wiesław Majewski, Letnia i jesienna kampania 1667 r. w Studia i materiały do historii wojskowości, Tom VI cz. I, 1960. Zarys dziejów wojskowości polskiej do roku 1864, Tom II, Wydawnictwo MON, Warszawa 1966. Kalendarium dziejów Polski, PWN, Warszawa 2007. Kalendarium dziejów Świata, PWN, Warszawa 2006. Pasaż Wiedzy - Muzeum Pałacu Króla Jana III w Wilanowie. Muzeum Wojska polskiego. Wikipedia.